مسئولیت پذیری کودک امری است که دیر یا زود دغدغه‌ی همه‌ی والدین خواهد شد. احساس اولیه مسئولیت پذیری به صورت ذاتی در تمام کودکان وجود دارد. نقش والدین در پرورش مسئولیت پذیری کودکان بسیار برجسته است. این نقش در پرورش این احساس، با تشویق و حمایت کودکان است.
اما اصولا کودک چگونه می‌آموزد که مسئولیت کارهایش را به عهده بگیرد؟ آیا پذیرش مسئولیت همیشه به نفع کودک است و خطری ندارد؟
چرا مسئولیت پذیری کودک مهم است؟
معمولا کودکان علاقه دارند که کارهایشان را به تنهایی انجام دهند. اکثر والدین از عهده دار کردن فرزند خود به انجام کارها هراس دارند. اما برخی از پدر و مادران معتقدند کودک بایستی تمام کارهایش را به تنهایی انجام دهد، حتی اگر به خطر بیافتد. در واقع آن‌ها معتقداند که کودک ممکن است چندین بار به خطر بیافتد و مسئولیت کارهایش را به درستی انجام ندهد اما بالاخره یاد خواهد گرفت.
قطعا هر دو گروه از والدین با هم در این موضوع هم عقیده اند که اگر کودک مسیولیت پذیری را در دوران کودکی فرا نگیرد، هرگز نمی تواند مسئولیت‌های آینده ی خود را به عنوان عضوی از یک خانواده و یا عضوی از یک جامعه به درستی انجام دهد.
همانطور که در ابتدای متن به آن اشاره شد. تمامی کودکان به صورت غریزی و ذاتی دارای احساس مسئولیت‌هستند. اما پرورش این احساس خود به خود شکل نمی‌گیرد. مهم ترین عامل رشد این احساس، خانواده و سپس دوستان و سایر روابط کودک است.
بدیهی‌است خانواده‌ای که تمام اعضای آن مسئولیت‌های مشخص و تعریف‌شده ای دارند و هیچ کدام از زیر کار در نمی روند، محیط مناسبی است که کودک نیز سریع تر و بهتر مسئولیت پذیری را تجربه کند.
توضیح دادن مفهوم مسئولیت پذیری به کودک
خانواده از اعضای آن تشکیل‌شده و کودک نیز عضوی از آن است. در خانواده هر عضو بایستی به صورت عادلانه وظایفی را انجام دهد و در مقابل آن نیز حقوقی دارد. برای کودک بیان کنید که هر یک از اعضا چه مسئولیت‌هایی دارد و چگونه با هم در یک خانواده همکاری می‌کنند.
درست مانند کندوی زنبوران عسل که تمامی زنبورها وظایفی دارند و اگر آن را انجام ندهند عسل خوشمزه تولید نمی‌شود. هرگز کودک را مجبور به پذیرفتن مسئولیتی نکنید تا زمانی که او مفهوم مسئولیت پذیری را درک نکرده است. مطمئنا اگر با کودک صمیمانه و با منطق برخورد شود او از اینکه مسئولیتی داشته باشد استقبال خواهد کرد.
کودکان از چه سنی آماده پذیرش مسئولیت خواهند شد؟
پاسخ به این سوال برای هر کودکی با توجه به شرایط رشد آن متفاوت است. تشخیص اینکه کودک از چه سنی می‌تواند یک وظیفه را به تنهایی انجام دهد، بر عهده ی پدرومادر کودک است. معمولا شروع این امادگی از زمانی است که کودک قادر است کار‌های شخصی خود را به تنهایی انجام دهد.
آن چه در این حین بسیار مهم است، تشویق و انگیزه‌ی پدر و مادر در جهت رشد این آمادگی است. زمانی که کودک پذیرش مسئولیت را آغاز می‌کند، با خطا و اشتباهات زیادی همراه است. پدر و مادر باید اشتباهات کودک را به عنوان عاملی طبیعی در روند رشد او بپذیرند و صبور باشند و البته همواره تلاش کودک را مورد تشویق و تحسین خود قرار دهند.
اکنون به پرسش اساسی و اولیه این مطلب باز می‌گردیم. چگونه کودکی مسئولیت پذیر بارآوریم؟ چوبین راهکار‌هایی را برای آموزش یک احساس درست از مسئولیت پذیری به کودک، ارائه داده‌است. در ادامه به بررسی این راهکارهای ضروری خواهیم پرداخت.
راهکارهای مسئولیت پذیر کردن کودک
1.بین خود و کودک وابستگی افراطی وار ایجاد نکنید
گاهی برخی والدین گمان می‌کنند اینکه کودک خود را گاهی تنها بگذارند و اوقاتی را به خود اختصاص دهند، بی‌رحمانه است. شما باید به کودک بیاموزید که درعین اینکه یک پشتیبان و تکیه گاه دائم برای کودک خود هستید، اما شما نیز زندگی خود را دارید.
اگر کودک از شما می‌خواهد با او بازی کنید مجبور نیستید همیشه به او پاسخ مثبت دهید. کودک باید بداند که پدر و مادر در تمامی کارها همراه او نیستند و گاهی لازم است برخی کارها را به تنهایی انجام دهد. بنابراین اگر شما نیز از این دسته از والدین هستید که همیشه مغلوب درخواست‌های کودک خود می شوید بهتر است در رفتار خود تجدید نظر کنید.
به یاد داشته باشید عمل شما حتی اگر موجب گریه‌ی کودک شود، یک دوراندیشی برای کسب مسئولیت پذیری در آینده‌ی او است.
2.آهسته و پیوسته!
شما باید قدم به قدم، مسئولیت پذیری را به کودک خود بیاموزید. به عنوان مثال:
اتاق او را در ابتدا خودتان مرتب کنید. سپس از او بخواهید همراه شما اتاق را مرتب کند. در گام سوم کودک به تدریج میفهمد که باید بدون حضور شما اتاق خود را مرتب‌کند و به تنهایی نیز از عهده‌ی این کار برخواهد‌آمد.
در سایر موارد نیز چنین است. شما می‌توانید کودک خود را در بسیاری از کارها به عنوان سرگرمی با خود همراه کنید. مطمئنا او بسیار لذت خواهد برد اگر همراه با سرگرمی و بازی به او مسئولیت واگذار شود. بنابراین مسئولیت‌های متناسب و در جهت رشد کودک به او واگذار کنید و اعتدال را نه تنها در این زمینه بلکه در سایر ابعاد تربیت کودک نیز رعایت کنید.
3.نمیخواهی یا نمی توانی؟!
پایه‌های اصلی دید هر شخص نسبت به جهان پیرامون، در دوران کودکی شکل می‌گیرد. متاسفانه امروزه بسیاری از والدین با عدم آگاهی درست از مسائل مربوط به تربیت کودک گمان می‌کنند، به آینده کودک خود کمک می کنند در حالی که او را از کسب مهارت و مسئولیت‌های آینده بی بهره می‌سازند.
احتمالا در اطراف خود بارها دیده اید کودکی که از کاری لذت نمی‌برد و والدین او را از انجام آن امر معاف می‌کنند. بهتر است بدانید اینکه کودک شما از کاری لذت نمی‌برد و معمولا با سختی همراه است، توجیه درستی برای شانه خالی کردن از زیر آن امر نیست.
بلکه او باید از دوران کودکی بپذیرد که همیشه تمامی مسئولیت‌های او باب میلش نیست. به عبارت بهتری باید بیاموزد که نه تنها او بلکه هر شخص دیگری گاهی در زندگی مسئولیت‌هایی دارد که از آن‌ها لذت نمی‌برد، اما بایستی مسئولیت خود را به درستی انجام دهد.
4.ازخودتان شروع کنید
خانواده اولین محیط است که پایه‌های اصلی شخصیت هر فرد در آن شکل می‌گیرد. بنابراین اگر می‌خواهید به کودک خود مسئولیت پذیری را بیاموزید، ابتدا در محیط خانواده آن را اجرا کنید. برای هر عضو از خانواده مسئولیت‌هایی تعریف کنید و از کودک خود بخواهید او نیز مسئولیتی به دلخواه خود و با مشورت شما اتخاد کند.
فراموش نکنید شما الگوی کودک خود هستید. بنابراین اگر مسئولیتی برای او تعیین می‌کنید موظف هستید خودتان آن را رعایت کنید. به عنوان مثال اگر از او خواسته اید لباس‌هایش را پرت نکند، شما باید همیشه لباس‌های خود را به بهترین نحو مرتب کنید.
حتما قوانینی منصفانه در محیط خانواده در نظر بگیرید. فراموش نکنید که قرار نیست محیط خانواده بسیار جدی باشد و حتما تقسیم مسئولیت ها را بایستی با عدالت انجام دهید. توصیه می‌شود اوقاتی همه‌ی اعضای خانواده کنار یکدیگرجمع شوند و با اظهار نظر آزادانه هر عضو، مسئولیت‌ها انتخاب شوند.
در ضمن بهتر است هر چند وقت یکبار این قوانین را مجددا بررسی کنید و مسئولیت‌های کودک را تغییر دهید تا او خسته و بی میل نشود. ضمنا تشویق کردن کودک را هیچ گاه از خاطر نبرید.
5.تنبیه اصولی
در حین تقسیم وظایف و مسئولیت‌ها، آن چه کودک باید به آن توجه کند این است که اگر مسئولیت خود را بنا به دلایل غیرمنطقی انجام ندهد، عواقبی دارد. این عواقب بایستی کاملا منطقی و حساب شده و در جهت رشد و پیشرفت کودک باشد.
به عنوان مثال اگر برای کودک تعیین شده بود که اسباب بازی‌های خود را پس از بازی مرتب کند ولی برخلاف آن عمل کرد، به مدت سه روز اجازه‌ی بازی با آن‌ها را ندارد.
به او بیاموزید که در تمامی مراحل زندگی هرعمل او نتیجه‌ای دارد. مثلا اگر در مدرسه درس‌هایش را به خوبی نخواند، طبیعی است که نمرات خوبی دریافت نمی‌کند. بنابراین عواقبی که در پی انجام ندادن مسئولیت‌های هر عضوی از خانواده است، بایستی کاملا منطقی و منصفانه باشد.
6.تشویق اصولی
تشویق نیز مانند تنبیه، اصول تربیتی خود را دارد. علاوه بر اینکه هر کار بدی و انجام ندادن مسئولیت‌ها عواقبی را به همراه دارد، پس انجام دادن آن‌ها نیز بایستی همراه با تشویق و پاداش باشد.
برخی از والدین تصور می‌کنند هر نوعی از تنبیه بد و هر نوع از تشویق خوب است. در حالیکه چنین نیست. در خصوص تشویق کودک باید بدانید اگر تشویق او را صرفا با مادیات مانند خوراکی مورد علاقه او یا اسباب بازی دلخواهش انجام می‌دهید، کودک ممکن است پس از مدتی این چنین برداشت کند که برای دریافت یک جایزه‌ی خوب، بایستی مدتی به مسئولیت‌های خود عمل نکند!
بنابراین تشویق را هم به صورت مادی و هم به صورت معنوی انجام دهید. از کودک خود تعریف کنید به او بگویید که بسیار باهوش است و مسئولیت‌های خود را عالی انجام می‌دهد.نسبت به وظایف کودک توجه کنید و توجه خود را بیان کنید. فراموش نکنید که پس از محول کردن مسئولیت‌های کودک، او را به حال خود رها نکنید و با او صمیمانه و همراه با کمک برخورد کنید.
نکات مهم پایانی:
والدین هرگز نباید فراموش کنند که کلید اصلی مسئولیت پذیر شدن کودک، برقراری ارتباط درست با او است. اگر پدر و مادر رابطه‌ی صمیمانه با کودک داشته باشند و برای اوقات تفریح و بازی او وقت بگذرانند، کودک نیز عکس العمل بهتری خواهد داشت.
تشویق و تحسین توانایی‌ها و استعدادهای کودک مقابل خود او، می‌تواند او را چندین برابر مسئولیت پذیرتر کند. تا زمانی که این دو نکته اساسی را به خوبی رعایت نکرده‌اید، انتظار مسئولیت پذیرفتن بدون مشکل را از کودک نداشته باشید.
