خلاقیت کودک هیچ زمانی در ذات آن نبوده و والدین میتوانند با نگرش درست و تمرین و بازی با فرزندان خود یک کودک خلاق تربیت کنند.
خلاقیت چیزی است که خیلی‌ها دنبال آن هستند هم برای خودشان و هم بیشتر برای بچه‌هایشان. علتش هم این است که فکر می‌کنند خلاقیت عامل موفقیت آدمها است.
هرچند که خلاقیت هم مثل خیلی از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های انسان است که هم میتواند عامل خوشبختی یا بدبختی یا بی‌خاصیت باشد. اما فعلا با این موضوع و فرضیه ذهنی کاری ندارم و من هم فرض می‌کنم پذیرفته‌ایم که خلاقیت چیز خوبی است (البته شما به این سادگی نپذیرید!). حالا چطور می‌شود خلاقیت را در انسان توسعه داد و چه روش‌ها و ابزارهایی میتواند به پرورش این قابلیت کمک کند؟
هر چیز که درباره خلاقیت میدانید را کنار بگذارید و با ما تا آخر این مقاله همراه شوید تا درک بهتری از خلاقیت بدست بیاورید.
مفهوم درست خلاقیت
قبل از اینکه به سوال بالا پاسخ دهیم، لازم است یک نکته را تذکر بدهیم.
وقتی یک مسئله مفهمومی که درک درست آن سخت است در ذهن مردم مهم شود کلاه‌برداری و شارلاتان‌بازی هم دور و بر آن زیاد می‌شود!
از این اهمیتِ بی‌شکل که هرکس چیزی از آن برداشت میکند استفاده می‌کنند تا آنچه میتوانند بسازند و بفروشند را به مردم قالب کنند.
واقعا چند درصد آدمها می‌دانند که خلاقیت چیست و چه چیزی به درد رشد آن می‌خورد؟
حال اگر کسی که اسمی هم در کرده بیاید و یک محصول که مثلا حافظه را تقویت میکند به عنوان خلاقیت‌افزا معرفی کرد هم خیلی طوری نیست.
کما اینکه در بسیاری از مسائل مربوط به شخصیت و روانشناسی هم این مشکل جامعه ما را تهدید میکند.
بنابراین درست این است که قبل از گشتن به دنبال محصولی که خلاقیت، حافظه، اعتماد به نفس، مهارتهای ذهنی و اجتماعی را در خودمان یا کودکانمان افزایش دهد، ببینیم این چیزی که دنبالش هستیم چه شکلی است و باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد!
چطور خلاقیت را در خود ارتقا دهیم؟
حالا به سؤال اول بر می‌گردم یعنی با فرض اینکه خلاقیت خوب است چه کنیم که در انسان ارتقا پیدا کند؟
فعلا سؤال را کمی محدود می‌کنم و به رشد خلاقیت در کودکان می‌پردازم. چون رشد‌دادن خلاقیت و بسیار از ویژگی‌های ذهنی و شخصیتی و حتی جسمی در کودکان با بزرگسالان متفاوت است.
خلاقیت کودک را درست بشناسید
بگذارید با چند سؤال شروع‌کنم که کمی داستان خلاقیت را برای شما واضح‌تر و مرزش را با سایر چیزهایی که ممکن‌است با آن اشتباه گرفته‌شود روشن کند.
اگر یک بچه بعد از اینکه 10 بار از روی یک الگوی ساخت و ساز، نقاشی، کاردستی، موسیقی یا هم ساختار موزون و مهندسی توانست یک ساختمان، نقاشی، کاردستی یا موسیقی جذاب‌بسازد خلاق‌‌است یا اگر توانست بدون الگو یک ساختار ولو ناقص‌تر و نه چندان پیچیده‌بسازد؟
بچه‌ای که با 100 مدل قطعه خانه‌سازی در طرح، رنگ و اندازه‌های مختلف یک سازه قشنگ می‌سازد خلاق‌تر است یا بچه‌ای که با چوب بستنی یک سازه می‌سازد؟
این سوالات و صدها سؤال دیگر را باید در زمان مواجهه با محصولاتی که ادعای افزایش خلاقیت کودک را دارند از خودمان بپرسیم.
متاسفانه واقعیت این است که تولید‌کنندگان کتاب، کاردستی و بازی کودکان و مربیانی که کلاس و دوره افزایش خلاقیت برگزار‌می‌کنند. متوجه این موضوع‌شده‌اندکه برای پدر و مادرهای خروجی زیبا و پیچیده کارهای کودکان مهم‌است‌نه خلاقیت! اما چرا؟
چون خلاقیت را نمی‌شود دید و اندازه گرفت و مردم هم به اشتباه خروجی زیبا را حاصل خلاقیت می‌دانند.
چرا لگو خلاقیت کودک را میکُشد؟
شاید اگر کودک با گِل، خمیر و سنگ یک چیز ساده‌بسازد توی ذوقش‌بزنند. اما در کلاس لگو برای‌ساختن یک ساختمان لگویی پیچیده از روی الگو تشویقش‌می‌کنند.
جالب است بدانید که این ذائقه مشتریان باعث‌شده لگو هم که یک شرکت بزرگ است برای سود بیشتر به سمت محصولات خلاقیت‌کُش برود.
یعنی بسته‌های لگوی 30 تا 35 سال پیش معمولا قطعات محدود و عمومی بود که با آنها می‌شد کارهای مختلفی کرد. اما بسته‌های امروزی یک سری قطعات برای ساخت یک سازه پیچیده‌است و تبدیل به یک پازل سه‌بعدی شده‌است.
البته جواب سؤالات بالا لزوماً این نیست که بچه دوم از بچه اول خلاق‌تر است! شاید همان بچه اول که از الگو هم یک چیزی ساخته از بچه دوم که از خودش یک چیزی ساخته خلاق‌تر‌باشد. این سؤالات فقط از این جهت مطرح شد که ساختارهای ذهنی موجود در ذهنمان را به هم بریزم وگر نه بر اساس اینکه خلاقیت آن چیزی نیست که تصور می‌شود نمی‌توان نتیجه گرفت که عکس و نقطه مقابلش خلاقیت است.
برای مشاهده مقاله بازی با نوزاد اینجا کلیک کنید.
اما نشانه‌های خلاقیت در کودک چیست؟
به زبان ساده خلاقیت یعنی درک اشیاء، مفاهیم، پدیده‌ها و خواص و ویژگی‌های آنها متفاوت از آنچه اغلب مردم می‌بییند.و به کار گیری آنها به شکل مختلف و گوناگون به شکلی که پدیده‌های جدید و خلاقانه‌ای بوجود بیاید.
تفاوت خلاقیت و ساختن
خلاقیت یعنی چیزی که نبوده را آفریدن‌وساختن. یعنی ترکیب وچیدن یک سری از اجزا بر اساس الگو، فهم و قاعده‌ای که قبلا هم بوده‌است. (و خدا هم خالق است و هم صانع-فتأمل)
چطور باید خلاقیت را در کودک رشد داد؟
قطعا با‌ریختن کلی اسباب بازی دور و اطراف کودک‌نمی توان به نتیجه مطلوب‌رسید. اما با ایجاد محدودیت‌های مدیریت‌شده میتوانیم به نتیجه برسیم. حتی محدودیت‌های مدیریت نشده هم خلاقیت را در کسانی که ناامید نشوند افزایش می‌دهند.
بادقت که به اطرافتان نگاه کنید میبینید کسانی که در کودکی دچار فقر و سختی بودند و در استفاده از امکانات محدودیت داشتند اگر توانسته باشند این محدودیت‌ها را هضم کنند و دچار سرخوردگی، عقده و ناامیدی نشده باشند انسان‌ها خلاق و موفق‌تری نسبت به عموم جامعه می‌شوند.
پس تلاش برای مقابله با محدودیت انسان را خلاق میکند. اگر کسی توانست با کاربری‌ها و ویژگی‌های عادی امکانات و وسائلی که دارد نیازهایش را برطرف کند چه نیازی به خلاقیت دارد!
بدتر اینکه در دنیای بچه‌سالار امروزی که رفع نیازهای بچه‌ها اولویت دارد. حتی اگر نیازی هم پیدا‌شود که امکانات محدود‌باشد خرید و تهیه امکانات رفع آن در دستور کار خانواده قرار می‌گیرد نه استفاده از وسائل و امکانات موجود و یک روش خلاقانه برای حل مسئله که باعث از بین رفتن راه های افزایش خلاقیت می‌شود.
محدودیت مدیریت شده چیست؟
ایجاد محدودیت در حد کشش کودک و تشویق او برای غلبه بر این محدودیت بدون استفاده از چیزهای جدید.
مهمترین ابزار انتقال این مفهوم و رشد آن در کودکان خصوصاً در کودکان پیش دبستانی و سال‌های اول دبستان، مثل خیلی از ویژگی‌های دیگر، بازی است.
یعنی بازی‌هایی که بچه تلاش‌کند با امکانات محدود کارهای متنوع و خلاقانه انجام‌دهد و مدیریت‌شده یعنی توجه به دو موضوع:
- ناامید نشدن بچه از اینکه می‌شود یا میتواند با این امکاناتی که دارد کار خلاقانه، جذاب و مفیدی انجام دهد
- نیفتادن بچه در یک مسیر تکراری و پس از خروجی‌های اولیه که ممکن است برایش تبدیل به یک الگوی تکرای و کلیشه شود.
برای اینکه کمی از پیچیدگی موضوع کم شود به این مثال توجه کنید:
ما برای بچه قطعات خانه‌سازی می‌خریم که معمولا تنوع آنها زیاد است و طبیعتاً اینها را برای یک استفاده‌ای ساخته‌اند.
اغلب بچه‌ها وقتی با این محصولات مواجه می‌شوند، چیزهایی که این محصول برایش ساخته‌شده را می‌سازند. که این هم خوب است و هم بد. خوب از این نظر که مهارتهای حرکتی، تمرکز و… را با توجه به محصول و پیچیدگی و زمانی که برای ساخت‌سازه می‌برد. بد هم از این نظر که هنوز خلاقیت در ذهن آنها فعال نشده!
پرورش خلاقیت در کودکان
خلاقیت وقتی شروع می‌شود که بچه بخواهد چیز جدیدی بسازد و قطعه متناسب برای آن را پیدا نکند یا تعدادش کم باشد.
اگر به کودک دقت کنید خواهید دید که چیزهای مختلف را آزمایش میکند. خراب میکند دوباره می‌سازد. اگر چنین چیزی را ندیده‌اید یعنی احتمالا فرزند شما هنوز وارد وادی خلاقیت نشده است!
خب بچه‌ها باتوجه به توان ذهنی و شخصیت و تربیتشان یک مدتی آزمون و خطا می‌کنند و سه دستاورد دارند:
- یا اینقدر تلاش می‌کنند که آن چیزی را که می‌خواند یا لااقل چیزی را که خوشحال و قانعشان کند می‌سازند
- یا بعد از مدتی (که طول این مدت مهم است) ناامید می‌شوند و اسباب بازی را کنار می‌گذارند یا دنبال یک چیز ساده‌تر برای ساختن می‌روند.
- یا تصمیم می‌گیرند که آنچه را ندارند تهیه کنند و معمولا از پدر و مادر می‌خواهند یک بسته دیگر یا قطعات دیگر را تهیه کنند تا آنها بتوانند کارشان را تکمیل کنند. (این البته
مربوط به بچه‌های از ما بهتران است! چون ما معمولا همان اولی را هم هدیه گرفته‌ایم!)
3- کودکانی که تهیه می کنند
توجه به خواست دسته سوم را اگر می‌خواهید خلاقیت در بچه رشد کند اصلا توصیه نمی‌کنم.
2- کودکانی که ناامید می شوند
در حالت دوم اما باید به کودک کمک کرد. با همراهی درازبین‌بردن محدودیت‌ها به نحوی که اعتماد به نفسش ضایع نشود تا بفهمد که میتواند و ذهنیت خلاقش را به کار بگیرد.
راه دوم هم این است که حداقل‌هایی از امکانات که میتواند کمکش کند تا محدودیت‌ها را از جلوی رویش بردارد را برایش تهیه کنید.
البته تأکید می‌کنم حداقل‌هایی که میتواند درازبین‌بردن محدودیت‌ها کمکش کند نه حتی حداقل‌هایی که محدودیت‌ها را رفع میکند.
1- کودکانی که موفق می شوند
دسته اول را باید رصد کرد و پایید. در این بچه‌ها که خودشان به مسیر خلاقیت افتاده‌اند دو کار باید کرد:
- محدودیت‌های مدیریت‌شده را افزایش داد.
- کلیشه‌ها و قالب‌هایی که حاصل تکرار خلاقیت‌های قبلی است را شکست.
حتما می‌پرسید چطور؟
به طور مثال:
1- اگر فرزندتان با بلوکهای خانه‌سازی خانه‌های مختلف‌می‌سازد به سمت پل و کشتی و ماشین تشویقش کنید.
2- اگر میبینید همه سازه‌های دو بعدی است، به ساخت سازه سه بعدی تشویقشان کنید.
3- اگرکودکان سازه با ارتفاع کم می‌سازند به ساخت با ارتفاع زیاد سوقش دهید. خلاصه خوب که نگاهش کنید می‌فهمید توی چه کوچه بن‌بستی گیر کرده! بن بست را باز کنید.
ابزار رشد خلاقیت کودک
یکی از راه‌های خوب برای رشد خلاقیت و وادار کردن کودک به دید متفاوت نسبت به قطعات، گرفتن تنوع از او است.
خود تنوع باعث می‌شود بچه قبل از اینکه خوب به یک شیء، قطعه، وسیله یا اسباب بازی نگاه و در مورد ویژگی‌ها و کاربردهایش فکر و تحلیل کند به سراغ بقیه اشیاء و قطعات برود.
مثلا با مستطیل ارتباط برقرار نمیکند میرود سراغ مثلث از آنجا به دایره، مربع، لوزی و ….
حال اگر به مربع محدودش کردید مجبور است با مربع شکل مثلث را شبیه‌سازی کند یا حوض را با دایره بسازد. این شروع شکفتن شکوفه خلاقیت در درون کودک است.
در اسباب‌بازی‌هایی که به خانه‌سازی معروفند، سه ویژگی داریم:
- اندازه
- شکل
- رنگ
- که در بازی‌ها تعداد هم به آنها اضافه می‌شود.
هر چه سه ویژگی اول محدودتر باشد خلاقیت را بیشتر افزایش می‌دهد.
درواقع کودک با یک سری قطعه ساده یک اندازه و مثلا چوب خام و بی‌رنگ بتواند سازه درست کند بیشتر خلاقیتش رشد خواهد کرد تا با کلی قطعات رنگی و اندازه مختلف.
البته طبیعی است که هر چقدر این سه ویژگی را محدود کنید باید تعداد را افزایش دهید.
به طور مثال:
ساختن یک مثلث با مربع حداقل به 6 (البته با سه تا هم می‌شود اما حس مثلث را منتقل نمیکند) قطعه احتیاج دارد. و طبیعی است که هر چه تنوع قطعات کمتر باشد باید تعداد آنها برای ساخت سازه‌های متنوع بیشتر شود.
روشا جدید ترین محصول چوبین
به خلاف سلیقه اغلب مشتریان که بسته‌هایی با کاربری پیچیده و قطعات متنوع از نظر شکل و اندازه و رنگ را می‌پسندند. محصولاتی برای رشد خلاقیت کودکان خوب است که برخی از این ویژگی‌ها در آن محدود باشد.
توصیه ما این است که از قطعات با شکل ثابت اما رنگ و اندازه متنوع شروع کنید و کم کم اندازه را و بعد هم رنگ را از قطعات حذف کنید.
خلاقانه‌ترین ساختنی‌ها بازیهای تک رنگ و دو رنگی هستند که یک قطعه ثابت در آنها تکرار می‌شود.
اما ممکن است مستقیما سراغ اینها رفتن باعث عدم جذابیت محصولات برای کودک شود لذا توصیه می‌کنم اینها به تدریج کم کنید.
نگران تنوع هم نباشید همین بسته‌های تک شکل، تک اندازه و تک رنگ به تدریج تنوعی مدیریت شده و تکمیل شونده را برای کودک بوجود خواهد آورد. آن هم زمانی که ویژگی‌ها و کاربرد تک تک قطعات و اشکال و رنگها و اندازه‌ها را شناخت.
ویژگی اسباب بازی های روشا
مجموعه چوبین روشا را با هدف افزایش خلاقیت واقعی برای کودکان طراحی کرده که این محصولات ویژگی‌های زیر را دارد:
- شما را در ایجاد محدودیت مدیریت شده برای توسعه خلاقیت کودکان کمک میکند.
- امکان ساختن اشکال متنوع با ترکیب‌های مختلف سک شکل را به کودک خواهد داد.
- کودک را با ویژگی‌ها و خواص اشکال مختلف و تناسبات و قواعد آنها آشنا خواهد کرد.
- مفهوم ساختارهای برخالی (فراکتالی) که مبنای طراحی ساختارهای طبیعی است را به کودک منتقل میکند.
- اعتماد به نفس کودک را برای غلبه بر محدودیت‌های پیش رو با استفاده از ابزارها و امکانات ساده را افزایش می‌دهد.
- یک اسباب بازی تکمیل‌شونده است و با سایر بسته‌های چینک تکمیل می‌شود (البته به شما توصیه میکنیم که این محصولات را با هم خریداری نکنید و یک فاصله معقول که بچه بتواند به اندازه کافی با محصول قبل کارهای خلاقانه بکند بین خرید بسته‌های مختلف داشته باشد. حتی توصیه ما این است که در ابتدای خرید یک بسته اگر قبلا بسته‌های دیگری دارید از دسترس کودک دور کنید تا از ابتدا به صورت ترکیبی از آنها استفاده نکند)
- کارهای تعادلی و ساخت سازه‌های عمودی با چینک خودش یک چالش جذاب و بعضا نفس‌گیر است.
- بچه را با کاربرد اشکال هندسی در طبیعت و سازه‌های مختلف آشنا میکند. عموما اینطور است که در زمانی که کودک مثلا درگیر بسته مثلث است در اطراف اشکال مثلثی و کاربردهای آنها تجهش را جلب میکند که در بازی با بسته‌هایی که تنوع قطعه دارند اینطور نیست -توضیحش مفصل است)
- برای تست خلاقیت خودتان هم خوب است! ببینید خودتان چقدر می‌توانید با چینک کارهای مختلف انجام دهید!
سخن آخر
برای رشد فردی کودک نیاز به شناخت اصولی نیاز آنها داریم. مجموعه چوبین با بررسی نیاز کودکان نسبت به ساخت اسباب بازی هایی مطابق استاندار های روز دنیا پرداخته که یکی از راه های افزایش خلاقیت کودک است. برای مشاهده محصولات چوبین اینجا کلیک کنید.